De voortdurende ontwikkelingen in geografisch bepaalde taalvariëteiten vormen een uitzonderlijk rijk veld dat vele heemkundigen en erfgoedzorgers boeit. De oraal overgeleverde taalsystemen, met eigen klanken, woorden en taalhandelingen, zijn immers niet enkel bronnen die nuttig zijn voor historisch taalkundig en naamkundig onderzoek. Ze zijn ook toegangspoorten tot fragmenten en aspecten van de lokale volkscultuur, die hun volle betekenis krijgen binnen een tijds- en plaatsgebonden gebruikscontext.

De collectie dialectbanden uit de jaren 1960-1970 met opnames van een zogenaamd 'vrij gesprek' met goede dialectinformanten vormt een zeer waardevolle bron. Ze zijn tot stand gekomen op initiatief van de professoren W. Pée en V. Vanacker van de Universiteit Gent.  De collectie is onderdeel van de verzamelingen van de Vakgroep Taalkunde - Nederlands van de Gentse Universiteit. Voor meer informatie, zie de website van dialectloket.

De dialectsprekers moesten aan een aantal voorwaarden voldoen, zodat de onderzoeker er zeker van kon zijn met echt en onvervalst plaatselijk dialect te maken te hebben. De ideale zegsman of -vrouw was ter plaatse geboren en getogen, was honkvast en had een relatief hoge leeftijd en een lage opleidingsgraad. Ideaal was ook dat beide ouders en partner hetzelfde dialect spraken. In een dorp kwam men zo al snel bij de boerenbevolking terecht. De banden bevatten dan ook veel gegevens over het traditionele landbouwbedrijf. Om ongewenste invloed van de standaardtaal te vermijden en de spontaneïteit van de gesprekssituatie te verhogen, werd het gesprek dikwijls gevoerd door een tussenpersoon die (ongeveer) hetzelfde dialect sprak als de informant. Alle opnames gebeurden bij de zegspersoon thuis. Ze duren gemiddeld 30 minuten. De meeste informanten zijn geboren rond 1900; de oudste zegsman voor Vlaams-Brabant is iemand uit Halle (geboren in 1877).

Dialectkaart getekend op basis van het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten (WVD), WVD-redactie, Universiteit Gent © www.dialectloket.be. Aan de symbolen op de kaart kan je zien dat Brabanders spreken van een bloedpens of zwarte pens (‘bloedworst’), waar hun buren het doorgaans hebben over bloeling, beuling of bloedworst.

Voor Vlaams-Brabant bestaan er 48 geluidsopnames. Tussen 2012 en 2017 zijn deze geluidsbanden stelselmatig gedigitaliseerd, voorzien van metadata (alle biografische gegevens in verband met de zegslieden en technische gegevens over de banden), korte inhouden en trefwoorden. De audiobestanden en hun beschrijvingen zijn te consulteren in de 'Collectie dialectopnames 'Stemmen uit het Verleden' van de Universiteit Gent: Vlaams-Brabant'. De verzameling is gedeeltelijk ontsloten met transcripties in handschrift of typoscript zijn, in onderstaand overzicht aangeduid met een *.

De korte inhouden zijn vooral voor de erfgoedsector en de mondelinge geschiedenis van belang. De bandenverzameling documenteert niet alleen de oudste taallaag in Vlaanderen. Ze blijkt immers de grootste collectie levensverhalen te zijn van gewone, laaggeschoolde, ongeletterde volksmensen in de eerste helft van de vorige eeuw. De opnames schetsen door hun inhoud een beeld van het alledaagse leven van een regio, zowel in grote steden als in kleine dorpen, bijvoorbeeld Leuven, Halle, Aarschot, maar ook Pamel, Ganshoren en Oplinter. De korte inhouden tonen onder andere onderwerpen als de beide Wereldoorlogen, landbouw, traditionele beroepen, dorpsgeschiedenis en allerlei aspecten van het dagelijks leven zoals kleding, voeding, ontspanning en armoede.

De hele verzameling van Vlaamse dialectopnames, ‘Stemmen uit het verleden’ genaamd (783 banden voor de vijf Vlaamse provincies en Zeeuws- en Frans-Vlaanderen), is nu gedigitaliseerd en voorzien van metadata. Een gedeelte is beschreven aan de hand van steekwoorden en samenvattingen in het Algemeen Nederlands. Ze zijn ontsloten op de website van Dialectloket. Daar kan je op de kaart zoeken naar plaatsen en daarvan de opname laten afspelen, of zoeken  in de samenvattingen op inhoud en trefwoorden en de opname meevolgen met de uitgeschreven tekst.

De ontsluiting van de Vlaams-Brabantse dialectopnames vormt de aanleiding voor een studiedag op 3 juni 2017, een organisatie van de provincie Vlaams-Brabant en Rijksarchief Leuven, in samenwerking met Variaties vzw. Op de voorjaarslezing laten taalkundigen, heemkundigen en erfgoedzorgers je kennismaken met de theorie en praktijk van de studie van dialecten en met diverse vormen om dit immaterieel erfgoedmateriaal te verzamelen, te verwerken en te delen met het publiek. Een kleine expositie brengt je visueel en auditief in contact met dialectstemmen uit het verleden.

Wil je je helemaal verdiepen in de geschiedenis van de Vlaams-Brabantse dialecten? Duik dan het Documentatiecentrum Vlaams-Brabant in, de provinciale bewaarbibliotheek met boeken en tijdschriften over de geschiedenis en het erfgoed van Vlaams-Brabant en haar voorlopers. Een volledige bibliografie dialectstudies vind je alvast in de bijlage onderaan.

>> voorjaarslezing ‘Vlaams-Brabantse stemmen uit het verleden’, 3 juni 2017

>> homepage Dialectloket, een website over taalvariatie van de vakgroep Taalkunde – Nederlands van de UGent

>> online collectie 'Dialectopnames 'Stemmen uit het Verleden' van de Universiteit Gent: Vlaams-Brabant'

>> homepage Documentatiecentrum Vlaams-Brabant

Geluidsopnames uit Vlaams-Brabant

1. Malderen
2. Londerzeel
3. Peizegem
4. Meise
5. Hekelgem
6. Teralfene
7. Pamel I
8. Pamel II
9. Strijtem
10. Eizeringen
11. Asse
12. Ternat *
13. Bekkerzeel
14. Ganshoren
15. Dilbeek
16. Anderlecht
17. Kester I
18. Kester II
19. Pepingen
20. Vlezenbeek I
21. Vlezenbeek II
22. Neerpede I
23. Neerpede II
24. Sint-Pieters-Leeuw
25. Elingen I *
26. Elingen II
27. Elingen III
28. Lot *
29. Herne
30. Halle I
31. Halle II
32. Halle III *
33. Dworp
34. Lembeek *
35. Grimbergen
36. Vilvoorde
37. Kampenhout
38. Aarschot
39. Diest
40. Evere
41. Zaventem
42. Leuven
43. Rummen
44. Sint-Joris-Weert
45. Kumtich
46. Oplinter
47. Hoegaarden
48. Neerwinden